جابر ابن حیان

تاريخ تولد، محل تولد، هنگام تولد:

در حدود سال ۱۰۰ هجری شمسی ( ۷۲۱ م) در توس از توابع خراسان به دنیا آمد.(در مورد تاریخ تولد جابر منابع مختلف سالهای متفاوتی را ذکر کرده اند)

فرزندان: عبدالله و موسی

شهرت ، كنيه و لقب:

کنیه:ابوعبدالله
لقب:پدر علم شیمی

عادات و علائق شخصي:

علاقه مند به آزمایش

دوران زندگي:

پدرش از قبیله «ازد» و شغلش در کوفه عطاری بود. هنگامی که از کوفه به خراسان مهاجرت کردند،‌ جابر متولد شد. پدر پیرو مذهب شیعه بود، به دلیل نقشی که در بر اندازی حکومت اموی داشت مدتی پس از تولد جابر دستگیر و کشته شد. جابر به نوشته‌های باقی مانده از وی علاقه مند شد و به ادامهٔ حرفهٔ او پرداخت. او با شوق و علاقه به یادگیری علوم دیگر نیز می‌پرداخت. همین، سبب هجرتش از ایران به عراق شد. کتاب‌ها و رسالات متعدد جابر، سال‌ها بعد از او، توجه کیمیاگران اروپایی را به خود جلب کرد. و سال‌ها از آن به عنوان منبع معتبری استفاده می‌کردند. به گفتهٔ آن‌ها، این کتاب‌ها تاثیر عمیقی بر تغییر و تصحیح دیدگاه کیمیاگران غربی گذاشته ‌است. پژوهشگران بر این باورند که صفت کوفی که در روایات بسیاری به دنبال نام جابر آمده ‌است، نشانگر زادگاه او نیست، بلکه حاکی از آن است که وی مدتی در کوفه اقامت داشته‌ است.
جابر شیعه ، فیلسوف و کیمیاگر (شیمیدان(بوده است. او در سیاست ، شیعه ، در بحث و استدلال فیلسوف و در علم و دانش ، شیمیدان بود. بالاتر از همه اینها یک صوفی بود. آنچنان که پسوند صوفی را همچون جزئی از نام خود پیوسته به همراه داشت و به نام جابر بن حیان صوفی خوانده می‌شد.

اختلاف نظر در مورد تاریخ تولد وی:

در مورد تاریخ دقیق تولد و مرگ و محل تولد وی اختلاف نظر وجود دارد. به گفتهٔ برخی وی متولد سال ۱۰۰ هجری شمسی و وفات وی در سال ۱۹۴ هجری شمسی بوده است. برخی نیز او را متولد سال ۱۰۳ هجری شمسی دانسته و وفات وی را در سال ۲۰۰ هجری شمسی ذکر کرده‌اند. با این حال دانشنامهٔ بریتانیکا او را متولد سال ۷۲۱ میلادی و وفاتش را در سال ۸۱۵ میلادی (نزدیک به هزار و دویست سال پیش) ثبت کرده است.

نسب ، مذهب و شغل جابر در نقلهای گوناگون:

نقل های دیگری نیز وجود دارد که جابر از طرسوس، یا صابئی حران، است. مورخ آفریقایی (لیو آفریقایی) که در سال 1526 میلادی زندگینامه شیمیدانان آفریقا را نوشته، می گوید: بزرگ شیمی دان ها جابر است که یونانی است که اسلام را برگزیده. وی حدود یک قرن بعد از پیامبر اسلام (ص) زندگی می کرد.
نقل دیگری وی را به «اشبیلیه» نسبت می دهد. ولی جابر اشبیلی،‌ جابر بن افلح بود که در قرن یازدهم در اشبیلیه زندگی می کرد و صاحب اثر در علم فلک و نجوم است.
همان گونه که درباره تاریخ زندگی، اسم، زمان و مکان زندگی جابر اختلاف نظر وجود دارد، همین طور درباره صنف علم و تخصص و مذهبش نیز اختلاف است.
شیعه می گوید: از بزرگان تشیع است، گروهی نیز بر آنند که از فلاسفه بوده است. برخی از متخصصان در صنعت طلا و نقره بر آنند که ریاست گروه طلا و نقره کاران به او منتهی شود.
ابن ندیم" در کتاب مهمش در تاریخ علم به نام "الفهرست" درباره کارگاه کیمیاگری جابر می گوید: «یکی از موثقان که کارش کیمیاگری است، به من گفت جابر در خیابان باب الشام در کوچه معروف به درب الذهب اقامت داشت و این شخص به من گفت که او بیشتر اوقاتش را در کوفه می گذراند و در آنجا به دلیل خوبی هوا، به کار اکسیر می پرداخت».او را «پدر علم شیمی» نامیده‌اند .
اما حقیقت آن است که جابر بن حیان از جهت سیاسی و مذهبی شیعی بود. در بحث ها و مجادله از فلاسفه بود و از نظر علم تجربی جزو شیمیدانان بود.

احتمال شاگردی امام جعفر صادق(ع):

بدون تردید منظور از منابع و مصادر فراوان که در آنها نام جعفر – در زندگی و عصر جابر – آمده است، امام جعفر صادق (ع) است. حاجی خلیفه از جابر با عنوان شاگرد امام صادق (ع) یاد نمود.
در اعتقادات و تبلیغات مرتبط با شیعه همواره جابر یکی از شاگردان بزرگ امام ششم شیعیان معرفی می شود که با توجه به شیعه بودن اثبات شده جابر بن حیان و پدرش و معاصر بودن و همزمانی زندگی جابر در عراق با سالیان پایانی زندگی امام جعفرصادق ناممکن نیست. از سویی دیگر برخی مستشرقین غربی مانند هانری کوربن در زمینه شاگردی جابر برای امام صادق با احتیاط تشکیک کرده یا مانند الیزر پاول کراوس، مستشرق یهودی، آنرا از اساس رد کرده اند، اما پاسخ هایی نیز در رد ادعای کراوس از جمله رساله "مساله جابری" منتشر شده است.

منزلت جابر در علم شیمی:

جابر نخستین شیمیدان ایرانی است. وی اولین کسی است که به علم شیمی شهرت و آوازه بخشید و بی‌تردید نخستین مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد. بعضی عقیده بر این دارند که وی عرب بوده اما اینطور نبوده‌ است. ظاهراً همین بلندی مقام، پرآوازگی و دانش عظیم او موجب شد که بعضی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی دیگر مورد حسادت و کینه‌توزی خود قرار دهند.

ادعای آفرینش موجود زنده:

جابر ادعا کرده بود که می‌تواند موجود زنده، جانور و حتی انسان بیافریند، زیرا کیمیاگری که در فن خود استاد است، قادر به تبدیل هر مادّه‌ای به مادّه دیگر است و کارهای او ادامه کار خدا در روی زمین است.

توجیه هانری کوربن

به نظر هانری کوربن، برای درک بهتر چنین اظهاراتی احتمالاً باید آن‌ها را در چارچوبی نمادین یا استعاری تفسیر کرد.

اکسیر و عقیده جابر درباره آن:

عقیده جابر این بود: همچنان که طبیعت می‌تواند اشیا را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه و تبدیل گیاه به موم و عسل به‌ وسیله زنبور عسل و تبدیل قلع به نقره در زیر زمین و … کیمیاگر نیز می‌تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه‌ها و آزمایشها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاهتر انجام دهد. اما کیمیاگر برای اینکه بتواند یک شیء را به شیء دیگر تبدیل کند، به‌ وسیله‌ای نیازمند است که اصطلاحاً آن را اکسیر می‌نامند.
اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابر اکسیر را که از آن در کارهای کیمیایی خود استفاده می‌کرد، از انواع موجودات سه گانه (فلزات، حیوانات و گیاهان) به دست می‌آورد. او خود، در این زمینه می‌ گفت: هفت نوع اکسیر وجود دارد:
اکسیر فلزی: اکسیر بدست آمده از فلزات.
اکسیر حیوانی: اکسیر بدست آمده از حیوانات.
اکسیر گیاهی: اکسیر بدست آمده از گیاهان.
اکسیر حیوانی - گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد حیوانی و گیاهی.
اکسیر فلزی - گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی.
اکسیر فلزی - حیوانی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و حیوانی.
اکسیر فلزی - حیوانی - گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی و حیوانی.

عقیده جابر درباره فلزات:

فلزات اصلی هفت تا است: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه و قلع
این فلزات به تعبیر جابر اساس صنعت كيميا را تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر قوانین علم کیمیا بر این هفت فلز استوار است. با این حال، خود این کانی‌ها از ترکیب دو کانی اساسی، یعنی گوگرد و جیوه بوجود می‌آیند که به نسبتهای مختلف، در دل زمین، با هم ترکیب می‌شوند. بنابراین، تفاوت میان فلزات هفتگانه تنها یک تفاوت عرضی است نه جوهری که محصول تفاوت نسبت ترکیب گوگرد و جیوه در آن است. اما طبیعت هر یک از گوگرد و جیوه تابع دو عامل زمینی و زمانی است. به عبارت دیگر، تفاوت خاک زمینی که این دو کانی در آن بوجود می‌آیند و همچنین تفاوت وضعیت کواکب به هنگام پیدایش آنها موجب می‌شود که طبیعت گوگرد و یا جیوه تفاوت پیدا کند.

تعریف جابر از بعضی فلزات و تبدیل آنها:

قلع

دارای چهار طبع است. ظاهر آن، سرد و تر و نرم و باطنش گرم و خشک و سخت … پس هرگاه صفات ظاهر قلع به درون آن برده شود و صفات باطنی آن به بیرون آورده شود، ظاهرش خشک و در نتیجه قلع به آهن تبدیل می‌شود.

آهن

از چهار طبع پدید آمده‌ است که از میان آنها، دو طبع، یعنی حرارت و خشکی شدید به ظاهر آن اختصاص دارد و دو طبع دیگر یعنی برودت و رطوبت به باطن آن. ظاهر آن، سخت و باطن آن نرم است. ظاهر هیچ جسمی به سختی ظاهر آن نیست. همچنین نرمی باطن آن به اندازه سختی ظاهرش است. از میان فلزات جیوه مانند آهن است. زیرا ظاهر آن آهن و باطن آن جیوه ‌است.

طلا

ظاهر آن گرم و تر و باطنش سرد و خشک است. پس جمیع اجسام (فلزات) را به این طبع برگردان. چون طبعی معتدل است.

زهره(=مس)

گرم و خشک است ولی خشکی آن از خشکی آهن کمتر است، زیرا طبع اصلی مس، همچون طلا، گرم و تر بوده ‌است، اما در آمدن خشکی بر آن، آن را فاسد کرده ‌است. لذا با از میان بردن خشکی، مس به طبع اولیه خود برمی‌گردد.

جیوه

طبع ظاهری آن سرد و تر و نرم و طبع باطنی‌اش گرم و خشک و سخت است. بنابراین ظاهر آن، همان جیوه و باطنش آهن است. برای آن که جیوه را به اصل آن یعنی طلا برگردانی، ابتدا باید آن را به نقره تبدیل کنی.

نقره

اصل نخست آن، طلا است ولی با غلبه طبایع برودت و یبوست، طلا به درون منتقل شده‌ است و در نتیجه ظاهر فلز، نقره و باطن آن طلا گردیده ‌است. بنابراین اگر بخواهی آن را به اصلش یعنی طلا برگردانی، برودت آن را به درون انتقال ده، حرارت آن آشکار می‌شود. سپس خشکی آن را به درون منتقل کن، در نتیجه، رطوبت آشکار و نقره تبدیل به طلا می‌شود.

اختراعات جابر بن حیان:

نوآوری انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله انبیق به اسم او ثبت شده‌ است. کشف مواد شیمیایی متعددی همچون هیدرو کلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می‌کند)، سیتریک اسید (جوهر لیمو) و استیک اسید (جوهر سرکه)، همچنین معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می‌آیند، از جمله یافته‌های اوست. او همچنین یافته‌های دیگری دربارهٔ روش‌های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه‌ها و تجزیهٔ مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع‌های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می‌دهد. (احتمالاً با استفاده از خاصیت فسفرسانس این اختراع را انجام داده ‌است.)
جابر نخستین کسی است که اسید سولفوریک یا گوگرد را از تکلیس زاج سبز و حل گازهای حاصل در آب بدست آورد و آن را زینت الزاج نامید. وی، اسید نیتریک یا جوهر شوره را نیز نخستین بار از تقطیر آمیزه ای از زاج سبز، نیترات پتاسیم و زاج سفید بدست آورد.

آثار منتسب به جابر:

كراوس حدود سه هزار اثر را به جابر منسوب كرده و سزگين سي عنوان ديگر به آن افزوده است‌. موضوع اصلي اغلب رساله هایش كيمياگري است‌. گردآورندگان آثار جابر كوشيده‌اند تا نسبت تركيب خواصِ طبيعي مواد و قواعد تبديل آنها را كشف كنند.
در زمينة بررسي آثار جابر، مهمترين نكته پذيرفتن يا نپذيرفتن وجود شخصيت تاريخي اوست‌. از ميان پژوهشگران معاصر، پل كراوس‌، بر اساس پژوهشهايش بيش از همه در وجود شخصيت تاريخي جابر و اصالت آثار منسوب به او شك كرد. به نظر كراوس اصطلاحاتي كه در آثار جابر وجود دارد همان اصطلاحاتي است كه در مكتب حنين بن اسحاق به وجود آمد. پس مجموعة آثار منسوب به جابر نبايد پيش از پايان سدة سوم پديد آمده باشد. در مقابل اين نظريه‌، سزگين بنابر شواهدي ثابت مي‌كند كه تمامي اين آثار منسوب به جابر است‌. در هر حال‌، چه همانند كراوس مجموعة آثار جابر را مجموعه‌اي از نوشته‌هاي ديگران بدانيم كه به او منسوب شده‌اند و چه مانند سزگين صاحب و مؤلف واقعي اين آثار را جابر بدانيم‌، در سرزمينهاي اسلامي از حيث تعداد، مجموعه‌اي وسيع و حتي حيرت‌انگيز از آثاري كه نويسندة آنها جابر بن حيّان دانسته شده است وجود دارد و بسياري از كتاب‌شناسان و فهرست‌نويسان و دانشمندان اسلامي مفصل يا خلاصه از مجموعة آثار جابر ياد كرده‌اند. براي نمونه ابن نديم نقل كرده كه جابر 300 كتاب در موضوع فلسفه‌، 1300 كتاب در موضوع حيِل و 1300 كتاب در صنايع مجموعه و آلات حرب (ماشينهاي مكانيكي و جنگ ‌افزارها) نگاشته است‌. يا آنكه عبدالله نعمه (نويسندة) تعداد تأليفات جابر را بيش از 3900 عنوان دانسته است‌. برخي معتقدند كه حتي جابر فهرستهايي از آثار خود نگاشته است‌. ابن نديم از دو فهرست آثار جابر ياد كرده است‌. يكي فهرست كبير، حاوي آنچه دربارة علوم و صنايع مختلف نگاشته و ديگري فهرست صغير كه شامل موضوع كيمياست‌. ابن نديم فهرست موضوعي آثار جابر را در زمينة كيميا و كيمياگري تهيه كرده كه داراي چند بخش است و شامل مجموعة صد و دوازده كتاب‌، هفتاد كتاب و ده كتاب است كه به مجموعة هفتاد كتاب‌، بيست كتاب و هفده كتاب اضافه شده است‌. ابن‌نديم در ادامه از مجموعة چند كتاب در پزشكي و كيميا، سي كتاب كه جابر بر آنها نامي نگذاشته و دو كتاب بزرگ در طب و نيز مجموعه آثار طبي كه تعداد آنها به پانصد جلد مي‌رسد، ياد كرده است‌.
از ديگر نكته‌هاي مهم در بررسي آثار منسوب به او، زمان تدوين يا نگارش آنهاست‌. از روي نقل قولهاي موجود در این زمینه مي‌توان متوجه شد كه اين آثار به دوره‌اي تعلق دارند كه مي‌توان آن را نخستين دورة آثار مجعول (دوره‌اي كه در آن آثاري جعلي به نام دانشمندان يوناني به وجود آمد) در عصر پيش از اسلام دانست‌. از سويي نوشته‌هاي مورد استناد در مجموعة جابري، نام دانشمنداني همانند سقراط و افلاطون و آپولونيوس و... را بر خود دارند. در صورتي كه ويژگي اصلي كيميا در مجموعة جابري‌، يعني تهية اكسير از مواد آلي و به كارگيري روشهاي كيمياگري با استفاده از نوشادر (كلرور آمونيم‌) حاصل از مواد آلي و غيرآلي در نوشته‌هاي يوناني نيامده است‌.
اما قديمي‌ترين اثر چاپي در مجموعة جابري‌، مجموعة يازده رساله است كه با نام مجموعة احدعشر كتاباً في علم الاكسير الاعظم در حدود سال 1309/ 1892 در بمبئي چاپ شده است‌. آثار عربي چاپ شده از آثار منسوب به جابر، مجموعه‌اي است كه پل كراوس آن را در سه جلد بين سالهاي 1354 تا 1363 در قاهره منتشر كرد. مجموعه‌اي ديگر از آثار چاپ شدة جابري‌، شامل متن كامل چهارده رساله است كه پيرلوري در سال 1367 ش‌/ 1988 در دمشق با نام اربع عشرة رسالة في صنعة الكيميا در يك جلد به چاپ رساند.
یکی از مهمترین جنبه‌های مورد بررسی در مجموعه آثار منسوب به وی، زمان تدوین یا نگارش آن‌هاست.
مؤلفات جابر در کتابخانه‌های بزرگ جهان و موزه‌های مهم موجود است؛ از جمله در موزه انگلستان یک نسخه از کتاب (الخواص الکبیر) و در کتابخانه ملی پاریس یک نسخه از کتاب (الاحجار) و شش نسخه خطی لاتینی از تألیفات او موجود است که تمام آن‌ها به جز رساله‌ای که در باب مثلثات کروی است چاپ شده، و معروفترین کتاب او به نام (مجموعه کامل اسرار طبیعت) است که بار اول در ۱۴۹۰ میلادی چاپ و در ۱۶۷۲ به فرانسه ترجمه شده و ترجمه انگلیسی هم از آثار او در دست است که تاریخ آن ۱۶۶۸ است و از مشهورترین کتاب‌های او که به لاتین ترجمه شده (نتایج التکمیل) است که در ۱۶۷۲ به فرانسه ترجمه شده است.
اگرچه موقعیت بزرگ و جهانی جابر در شیمی مورد اتفاق است، اما کتاب‌هایش تبحر او را در تمامی علوم ، ثابت و محرز می‌نماید، حتی در کتابت و انشاء نیز دارای پایه بلندی بوده و نوشته‌های او تسلط و قدرت ادبی اش را نشان می‌دهد.

دیدگاه علماء درباره جابر بن حیان:

علما درباره جابر با عنوان حکیم، ریاضیدان، فلیسوف،‌ منجم، طبیب، منطقی، فلکی، نویسنده و دارای آثار فراوان در همه این علوم و علوم مختلف دیگر یاد کرده اند که بیانگر تیزهوشی، ذکاوت و همت بالایش است.
احمد فؤاد اهوانی در یک مقاله طولانی که در نشریه «المجلة» در مصر به چاپ رساند درباره جابر می گوید: وی (جابر بن حیان) از مشهورترین عالمان عرب و اولین کسی بوده که قواعد علم تجربی را کشف و تثبیت کرد و اولین کسی است که آن را آشکار نمود و با این کارش خدمت بزرگی به علم به نحو عام و به تمدن عرب به نحو خاص کرده است.
همچنین دکتر محمد یحیی هاشمی در مقاله ای در جلد ده مجله 33 جلدی عرفان نوشته: در طی مطالعات در آثار فراوان به جای مانده از جابر بن حیان در علم شیمی مشاهده می کنیم که به طور صریح اعتراف می کند که استاد این علم امام صادق (ع) است.

آثار :

الزیبق
نارالحجر
خواص اکسیرالذهب
الریاض
اسرارالکیمیا
علم الهمیه
اصول الکیمیا
الخمیس
السموم
الرحمه
تصیحات کتب افلاطون
الخمائر
النور
رساله الایضاح
التجرید
اسطقس ثالث
الواحد الکبیر
الشعیر
الواحد الصغیر
کتاب السبعین
کتاب المیزان

تاريخ فوت، محل فوت، هنگام فوت، محل دفن:

در حدود سال ۱۹۴ هجری شمسی ( ۸۱۵ م)درکوفه درگذشت.در برخی منابع محل وفاتش توس ذکر شده است.

نقل قول و خاطرات:

آیت الله العضمی صافی گلپایگانی در رساله جابر بن حیان پدر علم شیمی آورده اند:
«در وجود جابر به هیچ‌وجه نباید تردید کرد، زیرا همان گونه که وجود سایر رجال تاریخ و علم و مؤلفین ثابت و مسلم است و کسی در انکار وجود آن‌ها سخنی نمی‌گوید بلکه انکار آن نوعی از سفاهت و خروج از تعارف شمرده می‌شود، وجود این مرد نیز ثابت و محرز است؛ و اگر بنا باشد به مجرد احتمال و آراء مغرضانه یا سطحی بعضی مستشرقین توجه کنیم در وجود همه علماء و فلاسفه مخصوصاً قدماء گرفتار این شبهه و احتمال خردناپسند می‌شویم».
"برتلو" شیمیدان فرانسوی که به پدر شیمی سنتز مشهور است، سخت تحت تاثیر جابر واقع شده، می‌گوید : «جابر در علم شیمی همان مقام و پایه را داشت که ارسطو در منطق».
"جورج سارتن" : «جابر را باید بزرگترین دانشمند در صحنه علوم در قرون وسطی دانست».
"اریک جان هولیمارد" ، خاورشناس انگلیسی که تخصص وافری در پژوهشهای تاریخی درباره جابر دارد، چنین می‌نویسد :
«جابر، شاگرد و دوست امام صادق علیه‌السلام بود و امام را شخصی والا و مهربان یافت؛ بطوری‌که نمی‌توانست از او جدا ولی بی‌نیاز بماند. جابر می‌کوشید تا با راهنمایی استادش، علم شیمی را از بند افسانه‌های کهن مکاتب اسکندریه برهاند و در این کار تا اندازه‌ای به هدف خود رسید».